پرونده نسخه های خطی، ۴
وقتی شعر خوشنویسی را جاودانه می کند
لذت سفر: ارتباط بین خوشنویسی و ادبیات یک طرفه نیست بلکه شعر قسمتی از آداب خوشنویسی را نیز جاودانه کرده است. صراط السطور یا آداب خط، منظومه ای نوشته سلطان علی مشهدی است که سال 920 سروده شده است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: خوشنویسی را بعد از شعر _که تاج سر هنرهای ایرانی است_ می توان دومین هنر ایرانی دانست که قدمت کهن دارد و بیشترین منابع درباره ی آن باقی مانده است. حدود ۳۰ رساله در این باب داریم که اگر از تذکره های شاعران بگذریم، هیچ هنر دیگری این حجم رساله آموزشی ندارد. این هنر پیوندی عمیق نیز با کتاب و کتابت و حرفه های در رابطه با آن دارد. میدانیم که قبل از پدید آمدن صنعت چاپ، شخص کاتب یا خوشنویس ارج و قرب زیادی داشته و عمده کارش استنساخ یا رونویسی از کتاب های مهم و باارزش در کتابخانه های شاهی یا مراکز علمی بوده است.
از منابع اندک باقی مانده پیش از اسلام هم می توان دانست که زیبا نویسی در خط پهلوی و اوستایی اهمیت و ارزش داشته و مورد توجه بوده، و کاتبان و خوشنویسان و دیوانیان در دربار شاهان مقام بالایی داشته اند. آنطور که شمس منشی _معاصر حافظ در قرن هشتم_ در کتاب «دستور الکاتب فی تعیین المراتب» می گوید، کاتبانی که دیوانسالار شاهان بوده و کنار دست او می نشسته اند _به جهت این که باید نامه ها را برای او می خوانده و فرمان ها را می نوشته اند_ از نزدیک ترین افراد به شخص شاه بودند، مُهردار و صاحب اجازه استفاده از مهرهای مختلف سلطنتی بوده اند، و هنگام ورود شاه به دربار _که امیران و شاهزادگان و درباریان موظف بوده اند از جا برخاسته و ادای احترام کنند_ دبیران و کاتبان تنها کسانی بودند که اجازه داشته اند از جای خود برنخیزند تا در روند کارشان اخلالی ایجاد نشود.
در کتاب «مجمع النوادر یا چهارمقاله» عروضی سمرقندی، او _که خود شاعر و استاد عروض و اوزان شعر است_ کتاب را به چهار بخش تقسیم کرده و به چهار شغل اشاره می کند که بهترین مشاغل اند، یکی شاعر است، چونکه شاعران بلندگوی حاکمان بوده اند و حال شاه را خوش می کرده اند و نام آنها را در تاریخ و در قصاید خود ثبت می کرده اند و به همین علت بهره های زیادی از بخشش شاه می بردند؛ یکی منجم، چونکه باور شاهان به زمان و اوقات نجومی برای شروع حمله یا شروع و انجام کارها بسیار بوده و در این امور با منجمان دربار مشورت می کرده اند؛ یکی پزشک و حکیم شاه؛ و در آخر دبیر و کاتب. این چهار شغل همیشه به شخص شاه نزدیک بوده اند و در دربارها جایگاه های والایی داشته اند. در دوره اسلامی نیز کاتبان و خوشنویسان جایگاه بسیار بلندی پیدا می کنند، چونکه بسیاری کاتب قرآن بوده و کلام خدا و متن وحی الهی را رونویسی می کرده اند.
نگاهی به سیر خط و نوشتن قرآن از خط کوفی _که طی چهار دهه روی ظروف و لباس و دیوارها و کاغذها و مهرها حضور دارد و از خلیج بنگال تا مراکش نیز گسترش پیدا می کند_ تا خط نستعلیق که در منابع عربی به نام خط الفارسی نامیده می شود، نشان میدهد به جز خط میخی که از سومری وارد شده و از چپ به راست نوشته می شده و در دوران داریوش رواج داشته؛ همه خطوط این پهنه سرزمینی _حتی اوستایی و پهلوی و خطوط دیگر_ ذیل خط آرامی قلمداد شده و از راست به چپ نوشته می شده اند.
از سوی دیگر خوشنویسی و کتابت امری محترم و در بسیاری موارد مقدس قلمداد می شده، به شکلی که حضرت علی مقابل السلام را سر سلسله خوشنویسان و نخستین کاتب کلام وحی می نامند. سنت حفظ قرآن از شروع وحی بر رسول خدا صلی الله و مقابل و سلم وجود داشته است، اما با درگذشت حافظان و کشته شدنشان در جنگ ها لزوم ثبت و کتابت قرآن حس می شود، و تا زمان خلیفه سوم که فرمان به کتابت و تنظیم صورت فعلی قرآن داده می شود قرآن بصورت یک کتاب و مجموعه سوره وجود نداشته است.
در حکمتهای نهج البلاغه امیرالمومنین علی مقابل السلام خطاب به حسابدار و کاتب خود عبیدالله بن ابی رافع، فرموده است: أَلِقْ دَواتَکَ، وَ أَطِلْ جِلْفَةَ قَلَمِکَ، وَ فَرِّجْ بَیْنَ السُّطورِ، و قَرْمِطْ بَیْنَ الْحُروفِ، فَإِنَّ ذلِکَ أَجْدَرُ بِصَباحَةِ الْخَطِّ. / دوات را لیقه کن و نوک قلم خودرا دراز ساز، میان سطرها را گشاده دار و حروف را نزدیک یکدیگر بنویس که این کار برای زیبایی خط مناسب و شایسته است.
نسخه ای خطی از منظومه ای در باب خوشنویسی و کتابت
ارتباط بین خوشنویسی و ادبیات یک طرفه نیست، بلکه شعر قسمتی از آداب خوشنویسی را نیز جاودانه و به یادماندنی کرده است. کتاب صراط السطور یا آداب خط، منظومه ای است نوشته سلطان علی مشهدی که در سال ۹۲۰ سروده شده و حدود ۳۰۰ بیت دارد. صفحه افتتاح رساله صراط السطور نوشته سلطانعلی مشهدی، موزه ملک
این کتاب _که نسخه خطی آن نیز موجود است_ توسط شمس الکتاب محمد حسینی در تاریخ ۱۲۹۹ هجری قمری کتابت شده و در آن شاعر در شرح حال خود و داستان خوابی که دیده می گوید:
در جوانی به خط بُدی مِیلَم
عشق خط راند از مژه سیلم
از قضا میر مجلسی روزی
پیشم آمد بسان دلسوزی
قلم و کاغذ و دواتم جُست
بیست و نه حرف را ز حرف نخست،
بنوشت و روان بدستم داد
شدم از التفات او دلشاد
زانکه ابدال بود و صاحب حال
گشته حالش مُبَدِّلُ الاحوال
بعد از آن مدتی برین بگذشت
عشق خطم از آن و این بگذشت
نیتِ روزه‌ی علی (ع) کردم
قلم مشق را جَلی کردم
در خیال این که کار بگشاید،
شه به خوابم جمال بنماید
تا شبی خواب دیدم از ره دید،
که خطم دید و خامه ام بخشید
خواب را مختصر نمودم باز
قصه خواب هست دورو دراز
نیت روزه می کند تا شبی حضرت علی مقابل السلام را در خواب ببیند و اجازه نوشتن از ایشان بگیرد:
بیش ازین زین سخن نیارم گفت
که ندارم مجال گفت و شنفت
بنده سلطان علی، غلام علی ست
شهرتِ خطِّ او ز نام علی ست...
بعد از اشاره به خواب دیدن حضرت علی مقابل السلام به این می پردازد که چطور باید خوشنویس شد:
ای که خواهی که خوشنویس شوی
خلق را مونس و انیس شوی،
خطّه‌ی خط مقام خود سازی،
عالمی پر ز نام خود سازی،
ترکِ آرام و خواب باید کرد
و این ز عهد شباب باید کرد...
ابیات آغازین این رساله مقدماتی درباره ی خوشنویسی است و از بیت ۷۹ به بعد، به آموزش خط پرداخته است. در این منظومه کوتاه، بخش عمده ای از اصول و قواعد خوشنویسی بصورت فشرده آموزش داده شده و به این علت از زمان تألیف، مورد توجه خیلی از خوشنویسان و نویسندگان آثار آموزش خوشنویسی قرار گرفته است؛ و می توان آنرا یکی از مهم ترین آثار منظوم فارسی در آموزش خوشنویسی دانست.
منبع: لذت سفر
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب